Xà phòng không chỉ là một sản phẩm truyền thống cổ xưa, một nét văn hóa, nó còn là một sản phẩm làm sạch hiệu quả, dịu nhẹ cho da, an toàn cho sức khỏe và môi trường. Đó là lý do mà xà phòng vẫn được yêu mến cho đến ngày nay.
Trong dòng chảy lịch sử hơn 5000 năm của xà phòng, có những loại xà phòng được làm ra với độ hoàn thiện cao, là sự kết tinh của thiên nhiên tinh túy và nghệ thuật bậc thầy của con người. Chúng ghi dấu ấn mạnh mẽ lên lịch sử và vẫn còn được sản xuất cho đến ngày nay. Nếu bạn là một người yêu mến, một tín đồ của xà phòng, thì chắc chắn đã từng nghe qua tên của các loại xà phòng này. Trong bài viết này, hãy cùng Vitabox tìm hiểu kỹ hơn về những loại xà phòng nổi tiếng thế giới này nhé.
1. Xà phòng Aleppo
Xà phòng Aleppo có nguồn gốc từ thành phố Aleppo, miền Bắc Syria, và được xem là loại xà phòng cổ xưa nhất còn được làm cho đến ngày nay. Theo nhiều tài liệu, loại xà phòng này đã được sản xuất từ hơn 2000 năm trước. Đây cũng chính là tiền thân của xà phòng Castile nổi tiếng ở châu Âu vào thế kỷ 12.
Thành phần chính làm nên xà phòng Aleppo gồm dầu Olive và dầu Nguyệt Quế (Laurel Berry oil) – loại dầu ép từ quả của cây Nguyệt Quế (Bay Laurel) có mùi thơm thảo mộc đặc trưng, với đặc tính kháng khuẩn và nhiều lợi ích chăm sóc da tuyệt vời. Xà phòng Aleppo truyền thống dùng nước kiềm được tạo từ tro đốt của các loài cây mọc ven biển như Salsola. Loài cây này có khả năng sống được trong nước mặn, vì vậy nó cũng có thành phần Kali và Natri rất cao. Tro đốt của cây được pha với nước sạch, để lắng trong 1 ngày rồi lọc lấy phần nước trong gọi là nước kiềm.Nước kiềm là một thành phần không thể thiếu trong quá trình sản xuất bất kỳ loại xà phòng nào.
Theo phương pháp truyền thống, dầu Olive và nước kiềm được đun cùng nhau trong nhiều ngày, sau đó hỗn hợp được đổ ra nền nhà để nguội, rồi cắt bằng tay và đóng dấu từng bánh. Mỗi bánh xà phòng cần thời gian nghỉ (curing) từ 6 tháng đến 1 năm trong những nhà kho thoáng mát tự nhiên – quá trình này giúp xà phòng giảm tỷ lệ nước, trở nên cứng rắn hơn. Xà phòng mới làm ra có màu xanh lục của dầu Olive, sau thời gian curing sẽ chuyển sang màu vàng nhạt bên ngoài, trong khi vẫn giữ màu xanh lục nhẹ ở bên trong.
Điểm đặc biệt của xà phòng Aleppo là mùi thơm tự nhiên từ dầu Nguyệt Quế, bọt không quá nhiều nhưng mịn (creamy) và cực kỳ dịu nhẹ cho da. Nhờ khả năng kháng khuẩn, chống viêm và làm dịu da của thành phần dầu Nguyệt Quế, loại xà phòng này còn được dùng hỗ trợ điều trị các vấn đề về da như mụn, chàm (eczema) hay viêm da cơ địa và giảm gàu cho tóc. Xà phòng Aleppo thường được phân loại theo tỷ lệ dầu Nguyệt Quế – từ 5%, 10%, 20%, cho đến 40%. Tỷ lệ càng cao, tác dụng chăm sóc da càng mạnh và giá thành cũng cao hơn. Một số loại đặc biệt có thế có tỷ lệ dầu Nguyệt Quế lên tới 50 – 70%, tuy nhiên thường chỉ dùng cho mục đích trị liệu chuyên sâu và ít được bán phổ biến.
2. Xà phòng Castile
Xà phòng Castile có nguồn gốc từ vùng Castile ở miền Trung Tây Ban Nha, xuất hiện từ khoảng thế kỷ 12–13. Loại xà phòng này ra đời dưới ảnh hưởng trực tiếp từ xà phòng Aleppo, được cho là du nhập vào châu Âu qua các cuộc Thập Tự Chinh (The Crusades). Castile Soap nhanh chóng trở nên nổi tiếng tại châu Âu nhờ nguyên liệu cao cấp và khả năng làm sạch dịu nhẹ. Trong thời đại mà hầu hết xà phòng đều được làm từ mỡ động vật, xà phòng Castile làm từ 100% dầu Olive được xem như loại xà phòng cao quý và được ưa chuộng bởi giới quý tộc giàu có.
Thành phần chính của xà phòng Castile truyền thống là dầu Olive nguyên chất. Dầu Olive mang lại khả năng làm sạch dịu nhẹ, tạo bọt mịn và ít gây kích ứng. Trong thời kỳ đầu, người ta sử dụng nước kiềm tự nhiên tạo từ tro của các loài cây giàu Kali, như Salsola Soda (Barilla Plant) – một loài cây mọc ở vùng ven biển Địa Trung Hải.
Theo truyền thống, Quy trình sản xuất ban đầu dùng phương pháp nấu nóng (hot process) truyền thống, đun hỗn hợp dầu và kiềm trong nhiều giờ đến khi hoàn toàn xà phòng hóa. Xà phòng sau đó được đổ khuôn, để nguội, sau đó cắt thành từng bánh và cho nghỉ trong 6 – 12 tháng.
Về sau, khi NaOH được sản xuất thành công (bởi nhà hóa học người Anh Sir Humphry Davy, vào năm 1807), người ta dùng NaOH thay cho nước tro để tạo ra những bánh xà phòng Castile với chất lượng tốt hơn. Bên cạnh công thức nguyên bản chỉ chứa dầu Olive, phiên bản hiện đại còn bổ sung thêm dầu Dừa, dầu Cọ… để cục xà phòng cứng hơn, tăng khả năng tạo bọt và làm sạch, đồng thời giảm đáng kể thời gian nghỉ của xà phòng.
3. Xà phòng Marseille
Xà phòng Marseille, hay còn gọi là Savon de Marseille, là một loại xà phòng truyền thống nổi tiếng của Pháp, có nguồn gốc từ thành phố cảng Marseille, miền Nam nước Pháp. đến thế kỷ thứ 17, loại xà phòng này ngày càng nổi tiếng tại Châu Âu và hoạt động sản xuất nở rộ tại nhiều nơi, đến mức vào năm 1688 vua Louis XIV ban hành sắc lệnh quy định tiêu chuẩn sản xuất xà phòng Marseille để bảo vệ chất lượng và danh tiếng của sản phẩm này. Đây quả là một quyết định sáng suốt vì nhờ vậy mà Savon de Marseille vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay, với chất lượng hầu như không thay đổi.
Tương tự với xà phòng Aleppo và Castile, thành phần chính của xà phòng Marseille là dầu Olive – nguyên liệu dồi dào tại vùng Địa Trung Hải, kết hợp với nước kiềm tạo ra từ tro của một số loại cây ven biển như Salsola, Salicornia. Phương pháp sản xuất truyền thống được gọi với cái tên là “Marseillaise process”, một dạng của quy trình nóng (hot process) trong sản xuất xà phòng ngày nay: dầu được đun sôi với kiềm trong các chảo lớn liên tục trong nhiều ngày (thường 7–10 ngày), sau đó được đổ khuôn, cắt thành bánh lớn từ 0.3 – 1kg và để khô tự nhiên (curing), thời gian curing có thể kéo dài từ 1 – 12 tháng tùy theo bí quyết sản xuất của mỗi nhà làm xà phòng. Tuy nhiên thường thì xà phòng curing lâu hơn sẽ có chất lượng và giá bán cao hơn. Chúng ta cũng có thể thấy sự tương đồng trong quy trình sản xuất giữa các loại xà phòng Aleppo, Castile và Marseille.
Đến thế kỷ thứ 19, các nghệ nhân xà phòng Marseille cũng nghiên cứu và dùng các loại dầu khác như dầu dừa, dầu cọ vào xà phòng. Từ đó, xà phòng Marseille thường có 2 màu: xanh lục và trắng ngà. Loại màu xanh có thành phần chính là dầu Olive chiếm từ 70 – 100%, giống với bản truyền. Trong khi bản màu trắng có thành phần chính là dầu Dừa, dầu Cọ – tạo bọt nhiều hơn và tẩy rửa mạnh hơn. Tương tự xà phòng Castile, xà phòng Marseille nguyên gốc không có thành phần tạo hương, vì vậy nó sẽ có mùi xà phòng nhẹ đặc trưng, dễ chịu.
Xà phòng Marseille được sử dụng rất đa năng trong dân gian: để tắm, rửa tay, rửa mặt (bản màu xanh) và giặt đồ, lau sàn, rửa chén (bản màu trắng) thậm chí vệ sinh vết thương
Đến nay, Marseille vẫn được xem là biểu tượng tiêu biểu cho nghệ thuật làm xà phòng truyền thống của nước Pháp. Chỉ còn một số ít xưởng tại Marseille giữ được quy trình sản xuất thủ công gốc. Những sản phẩm chính thống thường mang nhãn hiệu “Savon de Marseille” để phân biệt với các loại xà phòng khác. Trong số đó, Fer à Cheval – được xem là xưởng xà phòng Marseille lâu đời nhất còn hoạt động cho đến ngày nay, với lịch sử bắt đầu từ năm 1856 và đã hoạt động liên tục suốt 170 năm qua.
4. African Black Soap
African Black Soap, còn gọi là xà phòng đen Châu Phi, là một loại xà phòng thủ công truyền thống có nguồn gốc từ các nước Tây Phi như Ghana, Nigeria, Togo, được làm ra vào khoảng thế kỷ 14 –15. Loại xà phòng này được người dân bản địa sử dụng suốt nhiều thế hệ để làm sạch cơ thể, tóc và nhà cửa.
Thành phần chính của xà phòng đen gồm tro vỏ Chuối, vỏ Ca Cao, lá Đu Đủ… được đốt cháy để tạo kiềm tự nhiên, hòa với nước, sau đó kết hợp với dầu Cọ (Palm oil), bơ Shea (Shea butter) và đôi khi thêm dầu Dừa hoặc dầu hạt Cacao. xà phòng African Black Soap có màu nâu đặc trưng. Màu nâu này nhiều khả năng là do quá trình làm nước kiềm của người châu Phi không quá đặt nặng vấn đề lọc lắng, nên trong nước kiềm vẫn còn lẫn nhiều bụi than của tro. Còn bên châu Âu làm xà phòng cho giới quý tộc nên cầu kỳ hoa mỹ hơn. Dù tên là “Black Soap” nhưng xà phòng này hiếm khi có màu đen tuyến mà phổ biến là có màu nâu từ nhạt đến đậm.
African Black Soap bắt đầu được thế giới biết đến từ cộng động người Mỹ gốc Phi vào những năm 1990. Xà phòng đen dần được giới thiệu và tôn vinh như một nét đẹp văn hóa truyền thống của châu Phi, phù hợp với xu hướng làm đẹp tự nhiên, không hóa chất. Các thương hiệu như SheaMoisture, Nubian Heritage, Alaffia… và các chương trình xã hội như Fair Trade đã đóng vai trò đáng kể trong việc giới thiệu xà phòng đen tại Mỹ, Châu Âu.
Ngoại trừ sự khác biệt về màu sắc, yếu tố lớn nhất tạo ra sự khác biệt của African Black Soap là thành phần. Trong khi xà phòng châu Âu – Mỹ dùng chủ yếu dầu Olive, dầu Dừa, Cọ thì Black Soap dùng các loại dầu như bơ Shea, Cocoa, dầu Cọ và dầu Dừa … vì lý do đó mà xà phòng đen Châu Phi khả năng làm sạch sâu nổi bật. Nó có đặc tính kháng khuẩn nhẹ, làm sạch lỗ chân lông, giảm nhờn, nên rất được ưa chuộng với người có da dầu, mụn. Các thành phần này cũng làm cho xà phòng tạo bọt nhiều hơn so với các loại xà phòng châu Âu (vốn có thành phần chính là dầu Olive – có đặc tính làm sạch dịu nhẹ). Vì vậy những người da khô có thể sẽ phù hợp hơn với các loại xà phòng châu Âu, trong khi những người da nhờn sẽ thích sự “sạch sâu” của xà phòng đen.
